Tarihi

Eski ismi xaltujkan olan Dereboyuköyü beş büyük kabileden oluşmaktadır. Bu kabileler Rındiyâ, Şexmusyâ, Hotoyiya, Qerıka ve Mexsiya'dır. Köyün ne zaman kurulduğu tam olarak bilinmemekle beraber M.Ö.3000 yıllarında Hurriler’den başlayarak Osmanlılar’a kadar uzanan yoğun bir tarihi geçmişi olan xaltujkan köyünde yaşayanlar, dönemlerine ait izlerle köyü ölümsüzleştirmişlerdir köydeki mezarlıkların çok eskiye dayanmış olması ve mezarrlar üzerindeki kılıç kalkan resimlerinden anlalşıldığı kadarıyla köyün çok eski zamanlarda kurulduğu anlaşılmaktadır.Köyün 2 km yukarısındaki harabelerden anlaşıldığına göre geçmişte de büyük bir köy olduğu ve orda yaşayanların daha sonradan buradan ayrılıp Xeltujkâ'ya geldiği ve bu yerleşim vbirimini kurdukları anlaşılmaktadır. Köyün tarihi olrak bilinen kayalrdan oyulmuş (tek) diye adlandırılan mağaralar ve çevre halkı tarafından romatizmaya ve çocuğu olmayanlara şifa dağıtığı sanılan ŞEHDEL ve TIRBA HEVİ cuma günleri ziyaretçi akınına uğramaktadır.

2007 yılında örnek köy seçilmiş her sene askeri ve siyasiler tarafından köyün ileri gelenlerini ziyaret etmektedirler.

Kültür

Köyün tamamı muslüman ve şafii mezhebine bağlıdır. fazla sofi bir köy olmamakla beraber, bazıları nakşibendi tarikatına bağlıdır. köyde pirlerin sözü dinlenir ve etkinlikleri fazladır. hata köyde meydana gelen bir çok nahoş olayın baş sorumlusu da bu sözü geçen pirlerin fazla etkin olmasındadır. kadınlar genelde ev işleri ile ve eşleri ile beraber tarlada çalişmaktadır. genç kızlae yün eğirir ve palas denilen yöreye has kilimleri dokur. gençler ise boş zamanlarında ser sergo de toplanıp sohbet ederler. son yıllarda artık gençler batıya giderek çalışmakta ve evlenenler köyden göç etmektedir.

Köyün gelenek : Oyun havaları - gençlerin kendi aralarında oynadığı thoş - daka - tir, sêquçê ve çargoşt geleneksel oyunları vardır.

Yemekler  : melxute, tırşık , gırık, sirmastık, rahêrık, hevnisık, nanê toraqê, kulor, tomas dır.

köy çevrede ço denilen sopalarıyla önlüdür.

Coğrafya

Diyarbakır iline 40 km, Ergani ilçesine 18 km uzaklıktadır. Deşta Xana Gewrân'da yer almaktadır. Doğusunda Cımıkan, Batısında Termıla Jorin, Kuzeybatısında Diwana, Kuzeyindee Heyda, Kuzeydoğusunda ise Çelbira bulunmaktadır. Güneyinde ise Kaniyamâra, Meyadun ve Qerecan, Güneybatısında da Termıla Jêrin Köyleri bulunmaktadır.

Gölleri: Gola mezın, Golla dawin û gola heftniskê bulunmaktadır.

Dağları: Dêdwê, Belê

Mağaraları: Şikefta Ewo, Şikefte Celika, Şikefta Muskulekê, şikefta çelle, Şikefta Evdê siddikve şikefta Mihê berkata dır.

Tarihi Yerleri: Mezlê Qerkê, Xirbê cimika, Xirbê xeltuşka, Xirbê dêdwê, Köy mezarlığı, Hacibelê'deki tarihi mağara ve yerleşim yerleri,

Ziyaretleri: Sawe, Dara Meyrıkê, Dara Bıruskê, Ziyareta Kankolê.

Vadileri (Newal: Newala Bırê Bukê, Newala Xırbê Cımıka

Guherê Gund: Guhera Aşıkê, Guhera Kuna Xopana, Guhera Kavıra, Guhera Muskulekê, Guhera Kevırê Hırçê, Guhera Kêvır.

Birên Gönd: Bira Hemî, Bîra şêxê, Bira Hoto, Bira Hemê pîrzê,Bira Hecî Bekir, Bira Mala Mexso, Bira Mala Hecî Sebrî, Bîra Elê misûr ve Bira Sêlih dir.

Önemlî Yerlerîn îsîmlerîıra şerê Kerr, Bîra Hemî, Darê Temo, Neqewa Reza, Hacîbel, Tillik, Şuna bêdera, Diharê Qorî, Sawe, xopana, Rezê jorîn, kevrê hirçê, belê, Dêdwê, Zîyareta kankolê, Tirba Hewê, Bêdera Sılêmîn, Warikê Gurîya, Xirbê cimika, Dîwarekê, Xelîdank, Newala Birê bukê

İklim

Köyün iklimi, karasal iklimi etki alanı içerisindedir. Yazlar oldukça sıcak ve kurak geçmekle beraber kış mevsimi ise pek soğuk geçmemektedir. Karlı gün sayısı oldukça sınırlıdır. Yağışların büyük bölümü kış ve ilkbahar mevsimlerinde düşmektedir.

Bitki Örtüsü

Köyün etrafında 30-40 yıl önce meşe ormanları yer alırken köylülerin bilinçsizce tahrip etmeleri sonunda günümüzde bu ormanlardan eser kalmamıştır. Sadece bu ormanların bir kısmı Cımıkân arazisinde az bir miktar kalmıştır. Köyün eskiden meşe ormanlarıyla kaplı olduğunun en büyük delili Xopana'daki Darê Zılvi ağaçları ve Sawe'deki kalan meşe ağaçlaıdır. Köy, bozkır bitki örtüsünün tipik özelliğini taşımaktadır.

Ekonomi

Köyün ekonomisi tarım ve hayvancılığa dayalıdır.

Muhtarlık

Yerleşim yerinin köy tüzel kişiliği alması ile birlikte köyün tüzel kişiliğini temsil etmesi için köy muhtarlık seçimleri de yapılmaktadır.

Seçildikleri yıllara göre köy muhtarları:

Köyde ilköğretim okulu vardır. Köyün içme suyu şebekesi vardır ancak kanalizasyon şebekesi yoktur. Ptt şubesi ve ptt acentesi yoktur. Sağlık ocağı ve sağlık evi yoktur. Köye ayrıca ulaşımı sağlayan yol asfalt olup köyde elektrik vardır ve sabit telefon yoktur ayrıca ana okulu bulunmaktak dır